Udar mózgu – przyczyny, objawy, zapobieganie, rehabilitacja

Udar mózgu to zespół objawów neurologicznych powstałych w wyniku nagłego zaburzenia krążenia mózgowego. Zaburzenie krążenie prowadzące do udaru mózgu może powstać w wyniku:

  • zatrzymania dopływu krwi do mózgu (zamknięcie, zwężenie lub przerwanie tętnicy doprowadzającej krew do mózgu – udar mózgu niedokrwienny,
  • pęknięcia tętniczki wewnątrz mózgu (potocznie wylew krwi do mózgu) – udar mózgu krwotoczny.

Przyjmuje się, że o udarze mózgu mówimy, jeśli objawy utrzymują się powyżej 24 godzin. U wielu osób wcześniej może wystąpić tzw. mały udar (TIA – przemijające niedokrwienie mózgu), którego objawy utrzymują się do 24 godzin, a zazwyczaj trwają 15-60 minut.

Objawy „małego udaru”:

  • wykrzywienie twarzy po jednej stronie, zwłaszcza przy kąciku ust,
  • osłabienie kończyn na jednej połowie ciała,
  • zaburzenia czucia (albo drętwienie)po jednej stronie ciała,
  • niewyraźna mowa,
  • zawroty głowy,
  • zaburzenia widzenia.

Objawy „małego udaru” przemijają szybko, najpóźniej po 24 godzinach, ale są sygnałem do natychmiastowej wizyty u lekarza.  Jest wówczas szansa na uniknięcie cięższego udaru mózgu.

Udar mózgu – objawy

Udar niedokrwienny – objawy

  • niedowład twarzy lub kończyn po jednej stronie ciała
  • osłabienie czucia lub drętwienie po jednej stronie ciała
  • niemożność mówienia lub niewyraźna mowa
  • zaburzenia widzenia
  • zawroty głowy
  • zaburzenia świadomości
  • amnezja
  • urojenia

Udar krwotoczny (wylew) – objawy

W przypadku udaru krwotocznego pierwszymi objawami są silne bóle głowy oraz nudności i drgawki. Może dojść do utraty przytomności w przeciągu kilku minut oraz niedowład po jednej stronie ciała. Widoczne jest opadanie kącika ust po stronie porażonej. W niewielkim nasileniu może powodować również zaburzenia czucia, niedowidzenie. Ogólnie objawy udaru krwotocznego są podobne do objawów udaru niedokrwiennego, ale zazwyczaj bardziej intensywne. Wspomniany nagły silny ból głowy jest objawem charakterystycznym dla udaru krwotocznego. Należy zaznaczyć, że wymieniane tutaj objawy nie muszą wystąpić wszystkie równocześnie u konkretnego chorego. Katalog objawów towarzyszących udarowi jest zresztą znacznie szerszy.

Chorzy na udar mózgu mogą cierpieć na depresję, która może utrudniać leczenie i rehabilitację z uwagi na obojętność pacjenta. Mogą występować napady padaczkowe, nawet do kilkunastu miesięcy po wystąpieniu udaru. Obydwie choroby towarzyszące powinno się leczyć. Inny objaw to napady płaczu lub śmiechu niezależne od woli chorego.

Nasilenie objawów udaru mózgu, wielkość i umiejscowienie obszaru mózgu, który uległ uszkodzeniu, rodzaj udaru (niedokrwienny, czy krwotoczny), występowanie innych chorób – to wszystko ma wpływ na przebieg leczenia i rehabilitacji. Podstawa – jak najszybciej rozpoznać udar i podjąc leczenie

Udar a wylew

Obydwa okreslenia dotyczą udaru, chociaż udar krwotoczny często nazywany jest wylewem, a udar niedokrwienny nazywany jest jako zawał mózgu. Prowadzi to do błędnego przeświadczenia, że to dwie zupełnie inne choroby. Tymczasem zawał mózgu i wylew to udar mózgu, jedynie wywołany innymi przyczynami. Róznią sie również skutki udaru, które są gorsze w przyadku wylewu, uszkodzenia mózgu są wówczas również większe.

Przemijające niedokrwienie mózgu (TIA) – mały udar mózgu

Przemijający atak niedokrwienny TIA (z ang. transient ischemic attack), są to objawy neurologiczne spowodowane zaburzonym dopływem krwi do mózgu, które ustępują samoistnie w ciągu max 24 godzin. Jest to krótkotrwała, tymczasowa przerwa dopływu tlenu do mózgu (niedotlenienie). Jeżeli niedotlenienie i jego objawy nie ustąpią w ciągu tego okresu, diagnozuje się udar mózgu, który charakteryzuje się uszkodzeniami komórek nerwowych. TIA nazywane jest czasami jako mały udar mózgu lub udar niedokonany.

Przemijający atak niedokrwienny TIA jest to zespół objawów ogniskowych zaburzeń czynności mózgu, które:

  • występują nagle
  • samoistnie ustępują
  • utrzymują się krócej niż 24 godziny.

Przeważająca większość ataków niedokrwiennych (ok. 80%) trwa kilka-kilkanaście minut, ale mogą trwać kilka godzin aż do 24 godzin. Często określa się to jako objawy przepowiadające udaru albo zwiastuny udaru.

Objawy przemijającego ataku niedokrwiennego TIA

Objawy TIA zależą one od tego jaki obszar mózgu, który ulega niedokrwieniu i najczęściej są określane jako ogniskowe.

  • zaburzeniami mowy o charakterze afazji – trudności z wysławianiem się, niewyraźna, bełkotliwa mowa
  • osłabienie mięśni twarzy i szyi
  • niedowład w kończynach (porażenie reki lub nogi)
  • zaburzeniami czucia po przeciwnej stronie mózgu niż ta, w której wystąpiło niedokrwienie.

Jeśli niedokrwienie występowało w prawej półkuli, to niedowład i zaburzenia czucia wystąpią po lewej stronie, chociaż nie zawsze i u wszystkich jest dokładnie tak samo.

Pojawiają się też objawy w postaci zawrotów i bólów głowy, podwójne widzenie, niezgrabność i problemy w koordynacji ruchów.

W przypadku wystąpienia takich niepokojących objawów, najlepiej pilnie wezwać pogotowie, gdyż te objawy mogą poprzedzać wystąpienie udaru mózgu tzw. dokonanego.

Lekarz przeprowadzi badanie i oceni ryzyko wystąpienia udaru i konieczność pozostawienia chorego w szpitalu, celem obserwacji i wykonania olejnych badań diagnostycznych.

Jeżeli objawy pojawiły się pierwszy raz i mijają bardzo szybko, można też zgłosić się do lekarza rodzinnego, który podejmie dalsze decyzje.

Szczególnie niebezpieczne jest występowanie TIA kilkakrotnie w ciągu tego samego dnia lub w ciągu kilku następujących po sobie dniach, bo to może być zapowiedzią wystąpienia udaru. Tylko lekarz może w tym wypadku podejmować dalsze decyzje.

Diagnostyka przemijającego ataku niedokrwiennego TIA

Jeżeli objawy ustąpiły samoistnie, to tylko na podstawie badania pacjenta i wywiadu lekarz może poprowadzić rozpoznanie, może też dociekać przyczyny tych objawów, wykonać badania pomocnicze np. pomiar ciśnienia tętniczego, poziom cholesterolu i poziom cukru w krwi. Jeżeli uzna za konieczne, kieruje do neurologa albo do szpitala celem dalszych badań np. tomograf komputerowy głowy, który jest pierwszym badaniem, które pozwala ocenić czy nie doszło do udaru krwotocznego, czy nie ma np. guza mózgu.

Badanie angio-TK, czyli tomografia z kontrastem, pozwalająca ocenić stan i wygląd naczyń krwionośnych

Kolejne badanie to USG tętnic z opcją tzw. Dopplera tętnic doprowadzających krew do ośrodkowego układu nerwowego.

Od wyników tych badań zależy dalsze leczenie pacjenta.

Przyczyny przemijającego ataku niedokrwiennego TIA

  • miażdżyca powodująca zwężenia tętnic, które doprowadzają krew do mózgu (wewnątrzczaszowych oraz szyjnych)
  • zakrzepy w obrębie tętnic, które doprowadzają krew do ośrodkowego układu nerwowego
  • zaburzenia rytmu serca, które mogą prowadzić do tworzenia się skrzeplin w sercu, które przemieszczają się do tętnic obwodowych
  • chwilowy, nagły spadek ciśnienia krwi
  • choroby tętnic wewnątrzczaszkowych, szyjnych, kręgowych
  • nadpłytkowość- zbyt duża liczba płytek krwi i liczba krwinek czerwonych (czerwienica)

TIA występuje także u pacjentów, którzy posiadają czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego:

  • przebyty udar mózgu niedokrwienny lub krwotoczny, przebyty TIA
  • choroba niedokrwienna serca i inne choroby serca
  • choroby nerek (połączone z cukrzycą)
  • choroba naczyń obwodowych
  • nadciśnienie tętnicze
  • zaburzenia gospodarki lipidowej
  • cukrzyca
  • palenie tytoniu
  • otyłość, szczególnie brzuszna
  • wiek pow. 65 lat kobiety, pow. 55 mężczyźni

Statystyka występowania przemijającego ataku niedokrwiennego TIA

U wielu osób atak przemijający zdarza się i nawet nie zwracają na to uwagi, nie znają objawów, nic nie podejrzewają, czasem uświadamiają sobie, że miały TIA jak już doświadczyły udaru dokonanego i mają postawioną diagnozę.

U około 1/3 pacjentów, u których wystąpił przemijający atak niedokrwienny, w późniejszym czasie wystąpił udar mózgu.
U osób, które już doświadczyły udaru TIA wystąpił aż u około 15% w dniu udaru, u około 10% w dniu poprzedzającym udar, a u ok. 45% osób w przeciągu ok. 7 dni przed udarem.

Profilaktyka i leczenie przemijającego ataku niedokrwiennego TIA

  • podawanie leków rozrzedzających krew
  • podawanie leków regulujących cholesterol (najczęściej statyny)
  • uregulowanie ciśnienia i podawanie leków celem jego stabilizacji
  • dbałość o odpowiedni poziom elektrolitów: sód, potas, magnez
  • rzucenie palenia
  • zdrowe odżywianie się
  • niespożywanie alkoholu
  • dbałość o utrzymanie odpowiedniej wagi ciała
  • kontrola poziomu cukru
  • aktywny tryb życia najlepsze są spacery i jazda rowerem
  • spokojny, bezstresowy tryb życia

Zapamiętaj

Najbardziej charakterystyczne objawy udaru mózgu to:

  • silne, niespotykane dotychczas bóle głowy,
  • zawroty głowy,
  • jednostronne drętwienie albo osłabienie kończyn (niedowład),
  • zaburzenia widzenia, zaburzenia mowy.

Objawów jest więcej i u chorego nie wszystkie muszą wystąpić jednocześnie. Jeśli jednak  udzielający pierwszej pomocy rozpoznają te objawy, należy bezwzględnie wezwać karetkę pogotowia. Szybkie udzielenie pomocy lekarskiej zwiększa szansę na szybką pomoc specjalistyczną, a tym samym zmniejsza ryzyko śmierci lub ciężkiego inwalidztwa. Udar mózgu wymaga leczenia szpitalnego, w wielu placówkach istnieją dobrze wyposażone oddziały udarowe i tam powinien trafić chory.

Udar niedokrwienny mózgu

Czasem mówi się niedokrwienie mózgu albo zawał mózgu ze względu na podobny mechanizm powstawania. Zamknięciu ulega tętnica doprowadzająca krew do mózgu, co doprowadza do niedokrwienia i w konsekwencji do udaru mózgu.

Objawy udaru niedokrwiennego

Może być ich co najmniej kilka i nie wszystkie z wymienionych mogą wystąpić u konkretnego pacjenta.  Zależy to od tego, która część mózgu objęta jest niedokrwieniem. Oto niektóre, najbardziej charakterystyczne objawy niedokrwienia mózgu:

  • drętwienie, osłabienie siły lub czucia, niedowład pewnych części ciała po jednej stronie
  • Zaburzenia mowy – niemożność mówienia lub mówienie niezrozumiałe
  • zawroty głowy
  • zaburzenia widzenia (ograniczone pole widzenia)
  • napad padaczkowy
  • zaburzenia świadomości

Przyczyny udaru niedokrwiennego mózgu

  1. Uszkodzenie małych tętniczek będące skutkiem nadciśnienia tętniczego albo cukrzycy. Nieleczone albo nieprawidłowo leczone nadciśnienietętnicze i cukrzyca powoduje zmniejszenie światła tętniczek albo ich całkowite zamkniecie, a tym samym miejscowe niedokrwienie. Przy braku leczenia tych chorób obszary objęte udarem mogą się powiększać.
  2. Zakrzep tętnicy na skutek miażdżycy. W kontekście udaru mózgu, najczęściej miażdżycy ulega tętnica wewnętrzna szyjna. Cholesterol i wapń odkłada się  w błonie środkowej naczynia i powoduje zmniejszenie światła tętnicy. Powoduje to niedokrwienie większych obszarów mózgu.
  3. Udar mózgu w wyniku choroby serca. Może wówczas dojść do oderwania części skrzepliny utworzonej w sercu, która po dojściu do tętniczki mózgowej może spowodować jej częściową lub całkowitą niedrożność.  W wyniku niedrożność dochodzi do niedokrwienia i udaru mózgu. Skrzepliny w sercu powstają najczęściej w wyniku migotania  przedsionków.

Wymienione przyczyny wynikają wprost z innych chorób, więc czynniki ryzyka tych chorób (miażdżyca, zawał serca, wysokie ciśnienie, cukrzyca), są jednocześnie czynnikami ryzyka udar mózgu.

Udar mózgu niedokrwienny to ok. 75-80% wszystkich udarów mózgu. Jego przebieg jest zazwyczaj lżejszy od krwotocznego, a rokowania lepsze, chociaż w dużej mierze zależą od wielkości obszaru mózgu objętego zmianami oraz towarzyszących innych chorób (głównie chorób serca).

Udar krwotoczny mózgu

Wylew krwi do mózgu lub krótko: wylew, to potoczna nazwa udaru krwotocznego mózgu:

  1. Krwotok podpajęczynówkowy, kiedy krew dostaje się do przestrzeni otaczającej mózg. Odpowiada za około 5% udarów mózgu, jest najbardziej niebezpieczny.
  2. Krwotok śródmózgowy powstający wewnątrz mózgu.  Około 15% udarów wywołanych jest przez krwotok śródmózgowy.

Objawy wylewu

Niedowład lub drętwienie po jednej stronie ciała, osłabienie kończyn, upośledzenie mowy, zaburzenia widzenia. Występuje również nagły, bardzo silny ból głowy, drgawki, utrata świadomości.

Przyczyny wylewu

  1. Przyczyna krwotoku podpajęczynówkowego to pęknięcie rozszerzenia tętnicy, najczęściej jest to wada wrodzona (tętniak).
  2. Przyczyną krwotoku śródmózgowego jest pęknięcie tętniczki mózgowej w wyniku jej osłabienia wskutek cukrzycy lub nadciśnienia tętniczego (leczonego mało skutecznie albo w ogóle nieleczonego).

Przyczyny udaru mózgu – podsumowanie

Przyczyny udaru mózgu:

  • Udar krwotoczny – pęknięcie tętniaka na jednej z tętnic mózgu, albo pękniecie małej tętniczki mózgowej,
  • Udar niedokrwienny – zwężenie światła tętnicy doprowadzającej krew do mózgu lub jej całkowita niedrożność.

Czynniki sprzyjające udarowi mózgu

Najważniejsze czynniki sprzyjające udarowi mózgu do podwyższony poziom cholesterolu i wysokie ciśnienie tętnicze. Czynników ryzyka jest więcej, a jeżeli kilka z nich występuje jednocześnie, to ryzyko drastycznie wzrasta.

Choroby serca

Niektóre choroby serca, np. migotanie przedsionków kilkakrotnie zwiększają prawdopodobieństwo zachorowania. Niedawno przebyty zawał serca może doprowadzić do skrzeplin, których oderwane fragmenty mogą zamknąć tętniczkę mózgową i tym samym spowodować udar mózgu.

Nadwaga

Nadwaga, a zwłaszcza tzw. otyłość brzuszna, przy której tłuszcz gromadzi się w brzuchu, jest znanym ryzykiem udaru mózgu. U osób z otyłością często często występuje cukrzyca, zbyt wysokie ciśnienie tętnicze lub hipercholesterolemia, czyli kolejne czynniki sprzyjające chorobie.

Nadużywanie alkoholu

Spożywanie alkoholu (systematycznie i w zbyt dużych ilościach) osłabia mięsień sercowy, może prowadzić do nadciśnienia  i wzrostu poziomu trójglicerydów oraz zaburzać działanie leków obniżających ciśnienie. Zwiększa się ryzyko wystąpienia choroby.

Palenie papierosów

Palenie tytoniu powoduje wzrost ciśnienia tętniczego i  wpływa na większe ryzyko zachorowania na miażdżycę, która w efekcie może prowadzić do udaru mózgu. Zagrożenia dotyczą również tzw. palaczy biernych.

Cukrzyca

U chorych na cukrzycę następuje szybszy rozwój miażdżycy, co w konsekwencji może prowadzić do udaru mózgu. Konieczna jest stała kontrola oraz utrzymywanie prawidłowych wartości poziomu  glukozy we krwi, dieta cukrzycowa i regularne przyjmowanie leków zaleconych przez lekarzy.

Nadciśnienie tętnicze

Najczęstsza przyczyna udaru mózgu. Jeżeli ciśnienie skurczowe przekracza 140 mmHg, a rozkurczowe przekroczy 90 mmHg (mmHg – milimetry słupka rtęci) – wyższe wartości powodują kilkakrotny wzrost ryzyka udaru mózgu. Ciśnienie tętnicze prawidłowe to wg klasyfikacji  ESH/ESC przyjętej w Polsce 120-129 mmHg ciśnienia skurczowego oraz 80-84 mmHg ciśnienia rozkurczowego.  Ciśnienie optymalne przyjmuje wartości niższe, czyli poniżej 120 mmHg i poniżej 80 mmHg.

Nadciśnienie powoduje zwiększony nacisk na ściany tętnic, a to sprzyja powstawaniu miażdżycy i przerostowi serca. W efekcie może dojść do udaru mózgu.

Leczenie nadciśnienia obejmuje nie tylko regularne przyjmowanie leków (wg zaleceń lekarza) i stałą kontrolę ciśnienia tętniczego, ale również zwiększenie aktywności fizycznej, obniżenie wagi ciała (przy nadwadze lub otyłości), ograniczenie spożycia soli kuchennej.

Wysoki poziom cholesterolu

Cholesterol to związek chemiczny potrzebny do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Jest wytwarzany przez organizm człowieka w wystarczającej ilości, a ponadto spożywany z pokarmami, głównie pochodzenia zwierzęcego. Mówi się o dwóch rodzajach cholesterolu:

  • cholesterol LDL służący przede wszystkim do budowy ścian komórek i jest rozprowadzany przez krew. Zbyt wysokie stężenie cholesterolu LDL we krwi powoduje, że osadza się w ścianach tętnic i ma wpływ na rozwój miażdżycy. Z tego względu cholesterol LDL jest nazywany „złym cholesterolem” w prawidłowym stężeniu jest dla organizmu niezbędny.
  • cholesterol HDL transportuje nadmiar cholesterolu LDL do wątroby, gdzie jest rozkładany.  Cholesterol HDL może usuwać cholesterol LDL również ze ścianek tętnicy, dzięki czemu wpływa na obniżenie ryzyka miażdżycy. Z powodu tej właściwości cholesterol HDL nazywany jest „dobrym cholesterolem”.

Prawidłowy poziom cholesterolu całkowitego
– do 200 mg/dl

Prawidłowy poziom cholesterolu LDL
– poniżej 100 mg/dl
– poniżej 70 mg/dl u chorych na cukrzycę lub chorobę niedokrwienną serca

Prawidłowy poziom cholesterolu HDL
– powyżej 50 mg/dl u kobiet
– powyżej 40 mg/dl u mężczyzn

Przy podwyższonym poziomie cholesterolu LDL konieczna jest prawidłowa dieta i stosowanie się do zaleceń lekarzy. Warto pamiętać, że tłuszcze nasycone podnoszące poziom cholesterolu są w w pokarmach pochodzenia zwierzęcego, a nienasycone kwasy tłuszczowe obniżające cholesterol są w olejach roślinnych i rybach morskich. Nienasycone kwasy tłuszczowe są niezbędne i muszą być spożywane w pokarmach, ponieważ nie są syntetyzowane w organizmie.

Zapobieganie udarowi mózgu

Najlepiej eliminować czynniki sprzyjające udarowi mózgu. W przypadku alkoholu i papierosów – rezygnacja z używek. Utrzymywanie prawidłowej wagi ciała i aktywny tryb życia (ruch) zmniejsza ryzyko zachorowania. Ciśnienie krwi, poziom cukru we krwi, poziom cholesterolu – kontrolować i stosować się do zaleceń lekarza. Do czynników ryzyka należy dopisać stres, długotrwałe sytuacje stresowe powodują wzrost ciśnienia krwi i przyspieszenie akcji serca – niepożądane z uwagi na ryzyko udaru.

Zobacz – Rehabilitacja po udarze mózgu